GUSLE МОЈЕ

Uz njih se učila istorija, sećalo na junake, gradio nacionalni identitet i "pjanila pokoljenja" da nikad ne odustanu od borbe za slobodu i jedinstvo

Negdje Srbin, sakriven u gori,
Strašno čudo izmisli i stvori,
Nauči ga sila sa nebesa
Javorovo drvo te otesa.
Iskopa ga i kožom podape,
I niza nj'ga konjsku dlaku zape.
Onda drvo jadikovo savi,
Pa i na nj’ga konjsku dlaku stavi.
Pa kad dlakom pro dlake prevuče
To mu isto kao munja puče.
Cio svijet začudi se tome
Šta izmisli Srbin rodu svome...

... Na svim ovim prostorima one su ostavile pečat, te se i dan-danas u kućama koje ih poseduju čuvaju kao istinska relikvija. One su dokaz dugog postojanja i tradicije koju jedna porodica i narod baštine.

Gusle su odigrale važnu ulogu u razrešenju jednog veoma zapaženog akademskog spora. Nakon što je Šliman pronašao ruševine Troje, pokrenuto je pitanje starosti i autorstva epova "Ilijade" i "Odiseje", koje tradicija pripisuje antičkom pesniku Homeru. Kod nemačkih filologa se pojavila teorija da je nemoguće da jedan čovek zna više od 12.000 stihova napamet, pa je isticano da su epovi modernija tvorevina, kompilacija nastala radom mnogih autora. Homer, Ilijada i Odiseja dovedeni su pod sumnju. Američki naučnik Nilman Peri je tokom svojih istraživanja u Kraljevini Jugoslaviji tridesetih godina XX veka slušao i razgovarao sa mnogim srpskim guslarima. Potvrdu da je jedan čovek sposoban da zna stihova koliko imaju "Ilijada" i "Odiseja" našao je u guslaru Avdu Međedoviću. On mu je uz gusle recitovao i mnogo više stihova nego što ih u ova dva epa ima. Mit o slepom pesniku Homeru nastavio je da živi.

Od svih pobrojanih mesta gde se pevalo uz gusle, najdublji trag one su ostavile u srpskim krajevima. U prevodu Starog i Novog zaveta Đure Daničića i Vuka Karadžića gusle se pominju od biblijskih vremena. Sa sigurnošću se može reći da su se gusle slušale na dvoru kralja Stefana Prvovenčanog početkom 13. veka. Ovaj instrument se često pominje u pisanim izvorima, ali likovnih predstava nema do dolaska Turaka. Najstariji likovni prikaz gusala je iz XVII veka. Od tada pa do današnjih dana one prate srpski narod u vremenima slave i poraza, junaštva i izdaje. Do početka srpske revolucije 1804. godine guslari uz gusle pevaju o Dušanovom zemaljskom i Lazarevom carstvu nebeskom. Gusle ječe o Obilićevoj hrabrosti, borbi Marka Kraljevića sa Turcima i Vukovom izdajstvu. U teškim danima pod turskim ropstvom podsećaju srpski narod na negdašnju slavu i veličinu. Iako su često događaji izmišljeni, oni ostaju priča i istorija za daleka pokolenja. Značaj guslara u ovom teškom periodu najbolje oslikavaju reči najpriznatijeg novovekovnog pesnika-guslara Hadži Radovana Bećirovića:

              "...Kad je Srbin najviše strepio
                  Guslar ga je nadom krijepio
                  Oštrio je pjesmom jatagane..."

Ideja je bila samo jedna: podstaći srpski narod u borbi za opstanak i dati mu primere kako se valja ponašati u teškim danima.

Tokom XIX i XX veka u guslarskim pesmama ima sve manje legendi a sve više istorijski utemeljenog sećanja na skore događaje. U kneževini Srbiji se objavljuju zbirke, pre svega, narodnih epskih pesama koje je sakupljao Vuk Karadžić. Njegovi pevači bili su savremenici slavnih bojeva Prvog i Drugog srpskog ustanka. Teme pesama koje je zapisivao od slepog guslara Filipa Višnjića, Tešana Podrugovića ili žena Živane Antonijević i Jelisavete Marković bile su, pored kosovskih i vremena srednjovekovne borbe sa Turcima, junačke bitke ustanaka. Srpski guslari su pevali o početku bune na dahije, boju na Čokešini, boju na Ljubiću... Guslari na sve delove Balkanskog poluostrva nose luču borbe i san o skorom oslobođenju od Turaka. Ostaje kao legenda priča kako je kralj Aleksandar Karađorđević uoči juriša na Kajmakčalan i prilikom proboja Solunskog fronta naredio da se iz prvih borbenih linija skloni čuveni guslar Petar Perunović Perun. Strahovao je da bi svojom pesmom mogao da raspali borbeni duh vojnika dotle da krenu u juriš i pre komande. Ujedinjenje Srba i stvaranje Jugoslavije promenilo je kako teme guslarskih pesama tako i odnos ljudi prema njima. Od tada pa do današnjih dana one neumitno postaju raritet. Okupljanja guslara se organizuju na takmičenjima koje posećuju samo iskreni poštovaoci. Opis jednog nadmetanja iz pera Miloša Crnjanskog, koje se zbilo dvadesetih godina prošlog veka u Sarajevu, do danas je u svojoj biti ostalo isto.

"Pa ipak, na kraju, trebalo je objaviti rezultat. To izgleda lako, ali... Reći guslaru da svira kao u diple malo je tužno, svi su oni uvereni da nebesno gude. I najposle došli su u ime sela i varoši i sad da Pljevlje ispadne bolje od Nikšića, Konjic od Prijedora, može li to da bude? Treba se vratiti kući sa utakmice, pobeđen i to na guslanju, večne bruke."

Inspiraciju za pesme pesnici danas pronalaze u nepresušnim kosovskim i, sve više, u socijalnim temama. Kako bi rekao pesnik Radovan Bećirović:

"Ja sam uveren da su svi guslari dobri, ali nijesu dobre sve pjesme koje mi pišemo. A znaš kako je: nije svaka travka za ranu, niti je svaka pjesma za gusle!"

Socijalistička izgradnja zemlje i stvaranje zajedničkih kultova i heroja jugoslovenskih naroda i narodnosti sredinom XX veka, kao i ubrzana industrijalizacija i veliki odlazak stanovništva iz sela u gradove, nisu ostavljali puno prostora za gusle i pesmu uz njih. ...

Autor teksta: Sava Samardžić (1989)
Apsolvent na Filozofskom fakultetu u Beogradu — smer istorija.
Deo teksta preuzet sa sajta: Strpski akademski krug